Prowokująca gra niewiadomą – wprowadzenie do kina Michaela Haneke

Pierwszym filmem Michaela Haneke, który obejrzałem był jeden z jego nowszych projektów - głośna i szeroko nagradzana ‘’Miłość’’ z 2012 roku. Co to jest za film! Z jednej strony nie mogłem mieć lepszego i bardziej zachęcającego wprowadzenia do kina tego reżysera, z drugiej poprzeczka była postawiona wyjątkowo wysoko. Sam tytuł idealnie opisuje odczucia, jakie mam co do tego dzieła. Reżyser nakręcił moim zdaniem swój najlepszy film będąc w siódmej dekadzie życia, co samo w sobie robi wrażenie. Sama ‘’Miłość’’ nie mogłaby jednak powstać wcześniej - film jest przepełniony doświadczeniem, zarówno twórczym jak i życiowym.

Haneke to reżyser znany w dużej mierze ze swoich prowokacyjnych pomysłów, a miłość, jeżeli prowokuje, to w zupełnie inny sposób niż jego wcześniejsze filmy takie jak ‘’Benny's Video’’ (1992), ‘’Funny Games’’ (1997) czy ‘’Pianistka’’ (2001). Swoją przygodę z kinem tego reżysera możecie więc zacząć tak jak ja, od jego opus magnum, ale możecie też sięgnąć po inne filmy, z których wiele ma szansę wywołać w was podobnie duże emocje. Może to nie być zachwyt jak w przypadku ‘’Miłości’’ (bardziej typowy dla tego reżysera wydaje się szok), ale na pewno są to filmy, które nie pozostawiają obojętnym, a to jest chyba najważniejsze.

Kim jest Michael Haneke?

Haneke to reżyser i scenarzysta, twórca utytułowany i w świecie kina artystycznego postać wręcz kultowa. Austriacki reżyser zaczynał w tamtejszej i niemieckiej telewizji, gdzie pracował przez prawie dwie dekady. Jak sam dodaje, nie robił tego, ponieważ nie mógł z jakiegoś powodu przebić się do świata kinowego, ale dlatego, że wciąż szukał swojego języka. Haneke od początku pracy w telewizji zawsze sam piszę scenariusze, które następnie reżyseruje, z wyjątkiem ‘’Pianistki’’ wszystkie jego filmy są oryginalnymi historiami. Przez długi czas Haneke pozostawał w bardzo niszowym, artystycznym świecie, jednak już od filmowego debiutu filmem ‘’Siódmy Kontynent’’ (1989) wyraźnie zaznacza swoją obecność na najważniejszych festiwalach filmowych, a jego filmy regularnie wygrywają najwyższe laury. Do najważniejszych wygranych należą dwie Złote Palmy w Cannes; z 2009 roku za film ‘’Biała Wstążka’’, oraz z 2012 roku za wspomniany już film ‘’Miłość’’, który następnie wygrał również Oscara w kategorii film nieanglojęzyczny. Reżyser uczy także reżyserii w Akademii Filmowej w Wiedniu.

O czym jest kino Hanekego?

Twórczość Michaela Haneke jest bardzo charakterystyczna, a jego filmy łączy kilka powracających tematów. Wiele jego filmów wyróżnia się bardzo szczególnym podejściem do tematu przemocy. Haneke zainteresowany jest jej źródłami i rolą mediów w jej powstawaniu. Reżyser często opowiada o alienacji, i krytykuję ludzką obojętność i brak człowieczeństwa. Już od wczesnych filmów eksploruje temat przemocy, rzadko jednak sama w sobie jest pokazywana na ekranie, najczęściej brutalne elementy historii dzieją się gdzieś poza kadrem. Często widz może je usłyszeć, jednak nie zobaczyć. Sam reżyser w 2009 roku na festiwalu w Cannes powiedział, że wszystkie jego filmy są o przemocy. Od tamtego czasu jednak trochę się zmieniło, czego przykładem może być ‘’Miłość’’, gdzie przemocy nie ma, obecne jest jednak typowe dla tego reżysera podejście do swoich bohaterów i bardzo naturalistyczny styl. Warto zwrócić też uwagę na typowych bohaterów Hanekego. Większość jego filmów skupia się na zamożnych intelektualistach. Ciekawostką jest, że w zdecydowanej większości jego filmów główna para bohaterów nazywa się Georges i Anna.

Jakie jest kino Hanekego?

Kino Hanekego prowokuje, i z tego właśnie jest najbardziej znane. Filmy są skupione na głównych bohaterach, ich psychice, jednak reżyser nigdy nie zawodzi w komentowaniu szerszego kontekstu danej historii. U Haneke wiele elementów historii pozostaje niewyjaśnionych, reżyser gra niewiadomą, wielu rzeczy nie pokazuje na ekranie, co tylko zmusza widza do użycia własnej wyobraźni. Jego filmografia wyróżnia się realizmem, który objawia się w bardzo naturalistycznym oświetleniu, lokacjach, grze aktorskiej, użyciu muzyki (praktycznie tylko, kiedy ktoś ją gra), długich ujęciach i ogólnym dokumentalistycznym charakterze całości. Wyjątek można widzieć w ‘’Funny Games’’, które z jednej strony wykorzystuje kilka nieoczywistych elementów formalnych, ale z drugiej również wpisuje się w ten charakter filmów Hanekego, stosując długie ujęcia, oraz wręcz dosłownie zmieniając nierealistyczne hollywoodzkie wybory fabularne oczekiwane przez większość widzów. Tutaj mogę odesłać do samego filmu, by dowiedzieć się o co dokładnie mi chodzi. W całej filmografii Hanekego bardzo często występują ci sami aktorzy, w ostatnich latach najczęściej Isabelle Huppert i Jean-Louis Trintignant.

Od czego zacząć?

Filmem, który polecam na początek przygody z kinem tego reżysera jest ‘’Funny Games’’. Nie polecałbym zaczynać chronologicznie, od debiutu, ponieważ ‘’Siódmy Kontynent’’, mimo robiącego wrażenie finału może być trochę trudnym w odbiorze filmem. Ari Aster, twórca głośnych w ostatnich latach ''Dziedzictwo. Hereditary'' i ''Midsommar. W Biały Dzień'' pisząc dla Criterion o ''Pianistce'' wspomniał, że pierwsze trzy filmy Hanekego wydały mu się zbyt akademickie. Coś w tym jest, i dlatego poniżej krótko przedstawiam cztery pozycje, które uważam za najlepsze. Jednocześnie przyznaje, że nie widziałem jeszcze filmów ‘’Biała Wstążka’’ (2009) i ‘’Happy End’’ (2017).

Funny Games (1997)

‘’Funny Games’’ to historia rodziny, która podczas pobytu w domku letniskowym na swojej drodze napotyka dwóch, młodych psychopatów. Film jest najsłynniejszą prowokacją reżysera, gdzie dość bezpośrednio gra on z oczekiwaniami widza wychowanego na krwawych, hollywoodzkich thrillerach. Otwierająca sekwencja ‘’Funny Games’’ jest jedną z moich ulubionych wprowadzających do świata filmu, i doskonale ustanawia ton całego dzieła. Nie jest to na pewno łatwy seans, ale reżyser bardzo sprawnie prowadzi całą historię, wykorzystując przy tym pewne rzadko spotykane zabiegi, takie jak łamanie czwartej ściany, czyli moment w którym bohater filmu okazuje się świadomy obserwującego go widza, bezpośrednio się do niego zwracając lub patrząc prosto w kamerę. Kiedy ten zabieg pojawia się po raz pierwszy, jest on użyty dość niejednoznacznie, w sposób, który może zdezorientować niepewnego tego co się właśnie stało obserwatora. Reżyser oczywiście zrobił to celowo, i przez resztę filmu wielokrotnie stosuje podobne techniki. Warto wspomnieć, że Haneke dość nietypowo nakręcił remake filmu pod tytułem ‘’Funny Games U.S’’ w 2007 roku. Nowszy film jest praktycznie klatka w klatkę jego oryginalną wersją, główną różnicą są amerykańscy i angielscy aktorzy w rolach głównych oraz język angielski (w oryginale był to język niemiecki). Haneke powody stworzenia remaku własnego filmu tłumaczył tym, że oryginalny film z powodu bariery językowej nie dotarł do swoich zamierzonych odbiorców - konsumentów krwawych, anglojęzycznych, hollywoodzkich thrillerów. Polecam wszystkim, bo jest to niezwykle ciekawy film, jedyny w swoim rodzaju (nie licząc remaku).

Pianistka (2001)

Film opowiada historię nauczycielki gry na pianinie o masochistycznych skłonnościach, która wdaje się w dziwną relację z jednym ze swoich uczniów. Jeden z filmów, o których od dawna słyszałem, ale nigdy wcześniej nie miałem okazji obejrzeć. Niezwykle ciekawa historia, w której wysoka kultura, którą na co dzień otacza się tytułowa bohaterka, kontrastuje z jej perwersjami i socjopatią. Fantastyczna rola ulubionej aktorki reżysera, Isabelle Huppert, którą ten uważa za najlepszą europejską aktorkę. Wbrew temu, czego moglibyśmy oczekiwać od takiej roli, jej występ jest niezwykle subtelny, i nigdy nie wydaje się przerysowany. 

Ukryte (2005)

‘’Ukryte’’ to z pozoru historia rodziny terroryzowanej przez stalkera, który przed ich drzwiami zostawia nagrania inwigilujące ich życie. Sytuacja ta staje się zaczynem do ujawnienia pewnych spraw z przeszłości, które główny bohater chciałby zostawić za sobą. Styl filmu jest wyjątkowo oszczędny, nawet jak na kino tego reżysera, jednak idealnie sprawdza się w tej historii. Historii, która nie jest tym, czym się początkowo wydaje, i która zrobiła na mnie ogromne wrażenie, w momencie, w którym jakaś interpretacja tej historii ułożyła mi się w całość. 

Miłość (2012)

Na koniec zostawiam film, o którym już wspomniałem na samym początku, i który uważam za najlepsze dzieło tego reżysera. Uważam też, że ‘’Miłość’’ powinien obejrzeć każdy, bo jest to film uniwersalny i po prostu piękny. Haneke z olbrzymią empatią opowiada historię Georges i Anny, starszego małżeństwa, które próbuje poradzić sobie z postępującą chorobą kobiety. Jest to film prosty, cichy, oglądając go, można się czuć trochę jak intruz w życie tych osób, obserwując bardzo intymne momenty ich życia. Haneke wykorzystuje statyczne ujęcia i bardzo minimalistyczny styl, który w tej historii sprawdza się idealnie. Film wielki w swojej prostocie. 

Mam nadzieję, że sięgniecie po któryś z filmów tego reżysera, bo warto! W niedalekiej przyszłości postaram się przyjrzeć bliżej twórczości innych twórców takich jak Agnes Varda, Lucrecia Martel, Wong Kar-Wai czy Paul Thomas Anderson.